5. TEMA: TÜRK MÜZİĞİ SES SİSTEMİ

KB1. Temel Beceriler, KB2.4. Çözümleme

E1.1. Merak

D3. Çalışkanlık, D4. Dostluk. D19. Vatanseverlik

OB1. Bilgi Okuryazarlığı, OB4.Görsel Okuryazarlık

MİOY.4.5.1. Türk müziği ses sistemini tanıyabilme
MİOY.4.5.2. Türk müziğinde ikili aralıkları ve değiştirme işaretlerini çözümleyebilme
a) İkili aralıklar ve değiştirici işaretlere ilişkin parçaları belirler.
b) İkili aralıklar ve değiştirici işaretler arasındaki ilişkiyi belirler.

Türk Müziği Ses Sistemi

artık ikili, bakiye, buselik, büyük mücenneb, çargâh, hicaz, koma, küçük mücenneb, kürdi,
perde, rast, ses, tanini, uşşak

Öğrenme çıktıları; gözlem formu, kontrol listesi ve performans görevi kullanılarak değerlendirilebilir. Türk müziği ses sistemi, değiştirici işaretler ve ikili aralıklar gibi konu başlıklarına dair pano hazırlamalarına yönelik performans görevi verilebilir. Performans görevi, analitik dereceli puanlama anahtarı ve gözlem formu kullanılarak değerlendirilebilir.

Öğrencilerin tam ses, yarım ses ve sesteş kavramlarını bildiği, nota yazım kurallarına dikkat ettiği ve işittiği sesleri ayırt edebildiği kabul edilmektedir.

Derse başlamadan önce, öğrencilerin Türk Müziği Ses Sistemi hakkındaki mevcut bilgilerini anlamak için çeşitli sorular yöneltilebilir. "Türk müziğinde sesler belirli bir kurala göre mi dizilir?", "Seslerin tizlik ve peslik farkları nasıl belirlenir?", "Bir eseri dinlediğinizde hangi seslerin daha belirgin olduğunu fark ediyorsunuz?" gibi sorularla öğrencilerin müzikal algıları ölçülebilir. Müzikte "perde" kelimesini daha önce duydunuz mu? Ne anlama geldiğini biliyor musunuz? soruları yöneltilebilir. Öğretmen, öğrencilere Türk müziğinde kullanılan perde sistemini tanıtmak için bir enstrüman (ud, ney veya kanun gibi) üzerinden farklı perdeleri çalabilir. Öğrencilere "Bu sesleri nasıl duyuyorsunuz? Her ses eşit mesafede mi dizilmiş?" soruları yöneltilerek Türk müziğinin perde yapısındaki incelikler fark ettirilebilir. Öğrencilere Türk müziğinde kullanılan seslerin belirli bir sistem içinde düzenlendiği ve bu sistemin makamsal yapıya dayandığı açıklanabilir. "Makam ne anlama gelir?", "Bir makamın karakterini belirleyen şey sizce nedir?" gibi sorularla öğrencilerin konuyu sezgisel olarak keşfetmeleri sağlanabilir. Son olarak öğrencilere Türk müziğinde kullanılan perdelerin görsel örnekleri gösterilerek, "Bu sistemin hangi özellikleri Türk müziğine özgüdür?", "Bir melodinin hangi makamda olduğunu anlamak için nelere dikkat etmek gerekir?" gibi sorular yöneltilerek öğrencilerin hazır bulunuşluk seviyeleri belirlenebilir.

Günlük hayatta farkında olmadan birçok farklı sesi duyuyoruz. Örneğin camiden yükselen ezan sesi, sokaktan geçen bir seyyar satıcının bağırışı, radyoda dinlediğimiz bir Türk sanat müziği şarkısı veya bir halk türküsü… Bu sesler, kulağımıza farklı ses özellikleri sunar. Müzikte duyduğumuz bu farklılık, Türk müziğinin kendine özgü ses sistemiyle yakından ilgilidir. Türk müziğinde tam ses, Batı müziğindeki gibi sadece iki yarım sesten oluşmaz. Bunun yerine 9 eşit parçaya (koma) bölünür. Koma, Batı müziğinde bulunmayan ve Türk müziğine özgü en küçük perde aralığıdır. Bu yüzden bir ney üflerken veya bir bağlama çalarken bazı notaların Batı müziğindeki karşılıklarından daha tiz veya daha pes olduğunu hissederiz. Örneğin bir halk türküsünü söylerken duyduğumuz bazı sesler piyanoda tam olarak karşılık bulmayabilir. Günlük hayatta ezgileri içgüdüsel olarak duysak da, aslında her biri belirli bir kurallar bütünüyle oluşur. Türk müziğinde seslerin belirli bir sistem içinde düzenlendiğini anlamak, dinlediğimiz müziği daha bilinçli yorumlamamızı sağlar.

MİOY.4.5.1
Türk müziği ses sisteminin temel olguları olan ses, ses bölgeleri, perde, koma gibi kavramlar ile ilgili belirlenen görsel ve işitsel materyaller kullanılarak öğrencilerin Türk müziği ses sistemi içerisindeki temel olguları tanıması sağlanır (E1.1). Bu olgular ile ilgili görselleri içeren sunumlar hazırlanır. Öğrencilerin Türk müziği kavramlarını hem görsel hem de işitsel olarak fark etmeleri sağlanır (OB1). Öğrencilerin Türk müziği kavramları ile ilgili bilgi toplayacağı güvenilirliği kanıtlanmış dijital ve basılı kaynaklar açıklanır (OB1). Belirledikleri bu araçlardan müzik kavramları ile ilgili görselleri seçmeleri istenir (OB4.). Öğrenciler, eriştikleri görselleri inceleyerek sınıfta seviyelerine uygun olarak dijital ya da basılı ortamda sunum hazırlarlar. Sunum sürecinde arkadaşlarının paylaşımlarını dikkatle dinleyerek öğrenme sürecine aktif katılım sağlarlar (D4.2). Sunum sürecinde bilgileri karşılaştırarak değerlendirmeleri ve elde ettikleri verilerin doğruluğunu sorgulamaları beklenir (OB1, D3.3). Öğrencilere, kendi ailelerinden öğrendikleri türküleri ya da ezgileri paylaşma fırsatı sunulur. Bu süreçte, kültürel mirasın önemini fark ederek geleneksel değerleri tanımaları ve bu değerleri yaşatarak sonraki kuşaklara aktarma konusunda bilinçli adımlar atmaları teşvik edilir (D19.3). Bu süreç, gözlem formu veya kontrol listesi kullanılarak değerlendirilebilir.

MİOY.4.5.2
Öğrencilere, görsel ve işitsel materyaller kullanılarak ikili ses aralıkları ile ilgili sunumlar hazırlanır. İki ses arasındaki küçük ses parçaları (koma) gösterilerek iki bitişik ses arasında kaç koma olduğu sorulur. Tam seste dokuz (9), yarım seste dört (4) koma olduğu sonucuna ulaşması sağlanır. Belirlediği küçük ses parçalarının ses sistemi içerisindeki en küçük yapı taşı olduğunu anlaması sağlanır. Öğretmen tarafından do-re tanini aralığının dokuz eşit parçaya bölünmüş hâli bir doğru parçası üzerinde gösterilir (SBAB11.1). Do sesinin başlama noktasından itibaren bir koma gidildiğinde koma aralığına, dört koma gidildiğinde bakiye aralığına, beş koma gidildiğinde küçük mücenneb aralığına, sekiz koma gidildiğinde büyük mücenneb aralığına, dokuz koma gidildiğinde ise tanini aralığına ulaşıldığı bilgisi aktarılır. İlaveten bu aralıklara karşılık gelen harf sembollerini (rumuz) görsel materyaller aracılığıyla öğrenciler inceler ve görseller ile ilgili anlamlar oluşturur (TAB4.2). Bu durum sonucunda ikili aralıkların uzaklık ve yakınlık durumları üzerine çalışma kâğıtları üzerinde etütler yaptırılır. Sesler arasındaki mesafeler değiştirme işaretleri kullanılarak ifade edilir ve iki kavram arasındaki ilişki belirlenir. Bu süreçte, öğrencilere Türk müziği ses sistemi, değiştirici işaretler ve ikili aralıklar gibi konu başlıklarına dair pano hazırlamalarına yönelik performans görevi verilebilir. Performans görevi analitik dereceli puanlama anahtarı ve gözlem formu kullanılarak değerlendirilebilir.

Öğrenciler, Türk müziği teorisyenleri üzerine araştırmalar yapabilirler. Farabi, Safiyüddin Urmevi, Abdülkadir Meragi, Kantemiroğlu, Rauf Yekta Bey, Hüseyin Sadettin Arel gibi müzik kuramcılarının perde sistemleri üzerine geliştirdiği teorileri karşılaştırarak Türk müziği ses sisteminin tarihsel gelişimini inceleyebilirler.

Öğrenciler, Türk müziği ses sisteminin yapısını daha iyi anlamak için piyano, bağlama veya ney gibi enstrümanlar kullanılarak ses sistemleri karşılaştırılabilir. Batı müziğinde eşit tamperaman sistemi nedeniyle her ses arasındaki mesafe eşittir, ancak Türk müziğinde koma sesleri sayesinde perdeler arasında küçük farklılıklar bulunur. Öğrenciler, aynı melodiyi hem Batı müziği notasyonuyla hem de Türk müziği ses yapısına göre çalarak ya da solfej çalışmaları yürüterek bu farkı daha net gözlemleyebilirler.